دیدگاه مشهور در میان فرق اسلامی عدم تحریف به معنای نقص یا زیاده در قرآن کریم است اما عده ای به مراتبی از تحریف قائل شده اند. یکی از کتاب هایی که بسیار مورد استفاده محققان است و از طرفی در معرض این نسبت قرار گرفته که شامل مطالب دالّ بر تحریف است کتاب گران سنگ «البرهان فی تفسیر القرآن» است که این نسبت به جهت وجود برخی روایات تحریف نما در این کتاب به آن داده شده است. روایات این کتاب گونه های مختلفی را شامل می شود که هر کدام در جای خود قابل بررسی می باشد. در این نوشتار به دسته ای از این روایات شریفه در این کتاب پرداخته ایم که اگرچه در نگاه اول مشعر به تغییر در متن قرآن است اما با تأمل بیشتر و نگاه مجموعی به سایر روایات مرتبط، معلوم می شود بین همان روایاتی که اشاره به نزول متفاوت قرآن کریم دارد، اختلاف و تضادی وجود دارد که نشان می دهد اینگونه روایات ظاهرا به مطلبی غیر از تحریف متن قرآن کریم اشاره دارند و با وجود چنین تخالف و تضادی میان این روایات شریفه نمی توان دلالت آنها بر چگونگی نزول وحی قرآنی را پذیرفت.

نظریة «تفسیر ساختاری»؛ به این معنا که میان آیات هر سوره از قرآن یکپارچگی، وحدت محتوایی و مضمونی وجود دارد، بر دو مبنای «توقیفی بودن چینش آیات» و «وحدت موضوعی سور»، استوار است و مانند هر نظریة دیگری مخالفان و موافقانی دارد. علامه طباطباییŠ مفسر بزرگ شیعه و سیدقطب و سعید حوی از مفسران بزرگ اهل سنت به این نظریه معتقد و بر مبانی آن پایبندند؛ بهگونهای که آثار این اعتقاد بهوضوح در تفاسیر ایشان (المیزان، فی ظلال القرآن، ألاساس فی القرآن) مشهود است. این مقاله با هدف دفاع از این نظریه و با تکیه بر روش توصیفی _تحلیلی، به مقایسة تفسیر ساختاری سورة مبارکة شوری و موضوع محوری در نظر گرفته شده برای آن توسط این سه مفسر، پرداخته است. همچنین، این مقاله نتیجه می گیرد که در هر سه تفسیر با وجود اختلاف روش جزئی مفسران، موضوع وحی، به عنوان موضوع محوری سورة شوری معرفی شده است. که این امر به نوبة خود سهمی در اثبات ضابطهمند و غیرسلیقهای بودن این شیوه از تفسیر را ایفا میکند. تازه های تحقیق. نتیجه گیری علامه طباطبایی، سعید حوی و سیدقطب از مفسران بزرگ شیعه و اهل سنت، به نظریة تفسیر ساختاری و مبانی آن (نظریة وحدت موضوعی سور و توقیفی بودن چینش آیات) عقیده دارند و در کتب تفسیری خویش، تفاسیری کاملاً ساختاری و نظاممند از سورههای مختلف ارائه کردهاند. درخصوص سورة مبارکة شوری نیز مانند بسیاری از سوره های دیگر، هرسه با انتخاب یک موضوع محوری واحد (وحی) و روشی شبیه به هم، تفسیری ساختاری و نظاممند از این سوره ارائه کردهاند. بنابراین در این پژوهش، ذکر سورة شوری تنها به عنوان نمونهای از چند سورهای که موضوع محوری آنها از منظر سه مفسر مورد بررسی قرار گرفته، میباشد. که این امر نهایتاً استقرای نگارنده را به تأیید نظاممندی تفسیر ساختاری می رساند. سورة شوری در تفسیر المیزان به شش سیاق، در تفسیر فی ظلال القرآن به دو سیاق و در تفسیر ألاساس فی القرآن به سه مقطع اصلی تقسیم شده است. هر سه مفسر در ابتدای تفسیر سوره و همچنین در ابتدای هر سیاق، به موضوع محوری واحدی که با توجه به سیاق و فضای حاکم بر سوره برای آن درنظر گرفته، اشاره کردهاند و یکپارچگی و وحدت معنایی تمام آیات سوره را بارها بیان کردهاند. همین امر نشان دهندة این است که انتخاب موضوع محوری برای یک سوره، یک مسئلة سلیقهای نیست و این مهم براساس یک سری اصول و مبانی مشخص و در یک چارچوب معینی توسط مفسر صورت میگیرد و این گونه نیست که مفسر را دچار تفسیر به رأی گرداند.

نحاول فی البحث الحالی الإجابة عن السؤال: ما هی غایة الحریة وفقًا لمنهج التفسیر الموضوعی فی القرآن الکریم؟ ومن أجل فتح المجال للتعاطی مع القرآن الکریم نناقش فی البدء المبادئ الأنثروبولوجیة للحریة بالاستناد إلى,تفسیر المیزان. من هنا نجد أنّ الحریة هی أول مبدأ فی طبیعة الإنسان، خلیفة الله فی الوجود، وتوظیف هذا المبدأ یقتضی تطهیر الإنسان لنفسه من أیّ شعور بالاستکبار ونظرة استقلالیة إزاء نفسه. لیتّخذ بعد ذلک من عنصر «الحق» محورًا لحریته فی علاقاته وارتباطاته فی الحیاة الاجتماعیة لتتهیّأ له ظروف التمتّع بالحریة فی الحیاة الدنیویة. فی الحقیقة یُنظر إلى,التمسّک بالحق کمحور لتمییز الحریة من اللاحریة، وإدراک حقیقة هذا التمسّک یمکن أن یوصلنا إلى,غایة الحریة. فی یوم القیامة تتجسّد حقیقة معارضة الحق، کما ترسم ملامحها آیات القرآن الکریم، فی صورة عجز الإنسان عن القیام بالأفعال التی یبتغیها وتکبیله بالقیود والسلاسل. فی حین تتجسّد حقیقة الالتزام العقیدی والعملی بالحق بالدخول فی فضاء یطلق فیه العنان للإرادة الإنسانیة، وتحقیق کل أمنیة بمجرّد التمنّی.

قصدت هذه الدراسة الکشف عن التلطف والمحظور فی تفسیر الکشاف للألفاظ الجنسیة فی لغة القرآن الکریم، وقد اتکأت علی مرجعیتین: أ ـ کشاف الزمخشری، ب ـ اللسانیات الاجتماعیة. فأما اللسانیات الاجتماعیة فاستعانت بها الدراسة لتبیان المقصود ببابی التلطف والمحظور، مصطلحاً ومفهوماً وقواعد اجتماعیة، وکذلک فی تبیان موقع الألفاظ الجنسیة من المحظور ومما یتلطف فیه؛ وأما الکشاف للزمخشری فجاء لتبیان الأبعاد التفسیریة الدینیة والاجتماعیة والثقافیة لما هو محظور ولما هو متلطف فیه من تلک الألفاظ. هذا، وقد انطوت الدراسة علی نتائج أخری ظاهرة؛ منها: حملت الألفاظ التلطفیة دلالات متعددة، وجاءت فی النصوص القرآنیة محکومة بسیاقاتها، وتقع الألفاظ الجنسیة التلطفیة فی دوائر دلالیة، من جهة قربها أو بعدها عن المحظور.

ترکزت مناقشات مفکروا العلوم السیاسیة فی عصرنا الحدیث علی قضایا الحوکمة، علی عکس الماضی حیث کانت تترکز علی قضایا الحکم، وفی الواقع، فإن کیفیة الحوکمة هی موضع النقاش. من هنا، یمکن أن تکون آراء المفکرین المسلمین وتفسیراتهم لآیات القرآن الکریم محل نقاش. إن السؤال الرئیسی لهذه المقالة هو: ما هی المکونات الأساسیة للحوکمة فی فکر الإمام موسی الصدر؟ مع افتراض أن الحوکمة هی أی تدخل رسمی أو غیر رسمی فی الشأن العام، فإن الادعاء هنا هو أن الصدر یطرح مناقشات مختلفة لحل إشکالیة الحوکمة، والتی یمکن أن تشکل ضمن شبکة مفاهیمیة حوکمة رشیدة. وتتضمن هذه الشبکة من المفاهیم مایلی: الرضا، والاعتدال، والمسؤولیة، والتی تمتاز بأهمیة وترکیزا أکبر فی مناقشات الصدر القرآنیة. هذه المکونات الثلاثة تکمل وتدعم بعضها البعض بشکل متوازن، مما یُنتج حوکمة صالحة ورشیدة قائمة علی الرضا العام، وتؤدی إلی الاعتدال الاجتماعی، وتعزز المشارکة العامة. یناقش هذا المقال هذه الفکرة من خلال تفسیر الصدر للقرآن الکریم وذلک فی المجلد العاشر من سلسلة "خطوة بخطوة مع الإمام". ومن نتائج هذا النقاش التأمل فی التعالیم القرآنیة لتوضیح آلیات الحوکمة، ومواجهة مشکلات الإنسان، وبناء مجتمع صالح ودولة فاضلة، وتأسیس حضارة جدیدة فی ضوء المفاهیم الدینیة.

تفسیر روایی گرچه خود از سودمندترین شیوه های تفسیری محسوب می گردد و نقش بی بدیلی در این رابطه برجای می گذارد، لکن گاه استناد به آن می تواند آبشخور دیدگاه هایی غریب و بیگانه با روح و مقصد قرآن گردد. این بدان سبب است که در میان روایات، سره و ناسره و صحیح و سقیم به هم درآمیخته و تمایز آنها باتوجه به گرایش ها و پندارهای متفاوت و مختلف مذهبی کاری سهل به شمار نمی رود. این مقاله بر آن است تا شایستگی ها و بایستگی های این نوع از تفسیر را در فی ظلال القرآن - که در زمره برجسته ترین تفاسیر معاصر است - بنمایاند.

البرهان سید هاشم بحرانی از جمله مهم ترین تفاسیر مأثور شیعه در نیمه اول قرن یازدهم قمری است. تفسیر مأثور یا روایی از قدیمی ترین گونه های تفسیری است که برای تبیین آیات الهی شکل گرفته است. این روش، در قرن یازدهم با رواج قلمرو اخباری گری بر حوزه های علمی شیعه، به اوج خود رسید. تفسیر البرهان در زمره تفاسیر مأثور محض محسوب می شود و شامل همه سُور قرآن بوده و روایات منقول از ائمه(ع) بدون اظهارنظر مؤلف گردآوری شده است و در آن روایاتی از معصومان(ع) در باب اختلاف قرائت، شیوه تلفظ، یا نوع نزول به چشم می خورد. دسته بندی و نقد انواع روایات اختلاف قرائت در البرهان، موضوع اصلی این پژوهش است که با روش توصیفی تحلیلی به بررسی آن پرداخته می شود. نتایج پژوهش نشان می دهد که اولاً؛ انواع روایات اختلاف قرائت در البرهان شامل: تغییر در شکل ظاهری و تقدیم و تأخیر یا جابه جایی کلمات، اضافه یا کم شدن کلمه یا جمله در خلال آیات، افزودن نام ائمه در آیات، و تفسیر مزجی است. ثانیاً؛ از نظر تأثیرگذاری در معنا، روایات اختلاف قرائت در البرهان در دو دسته قرائت های بی تأثیر در معنا و قرائت های مؤثر در معنا جای دارد. ثالثاً؛ بررسی البرهان، نشان می دهد روایات تفسیر مزجی که در صدر اسلام مایه اختلاف قرائت می شده است، در این تفسیر نیز به دلیل ماهیت روایی محض بودن آن انعکاس یافته است، مانند روایات اضافه یا کم شدن کلمه یا جمله در خلال آیات، و یا روایات افزودن نام ائمه در آیات، که غالباً از نظر سندی مخدوش می باشند. رابعاً؛ ذیل برخی از آیات در این تفسیر از قرائت های ضعیف استفاده شده است که این قرائت ها حکم قرآن را ندارند و قرآن کریم از هرگونه تحریفی مصون می باشد.

چکیده فارسی:در نخستین تفاسیر قدیم اهل سنت، از میان سه روش نقل اسرائیلیات، استناد به عهدین در ادبیات دلائل النبوه و مراجعه مستقیم به متن کتاب مقدس، غلبه با نقل اسرائیلیات است. همزمان به برخی مطالب عهدین در محاجه با اهل کتاب نیز استناد می شود و به تدریج در قرون اخیر، اسرائیلیات جای خود را به مراجعه مستقیم و نقل مطالب عهدینی در مواضع مختلف تفاسیر شیعه و سنی می دهد. وزیر مغربی، تنها مفسری است که از هر سه روش فوق در تفسیر خود استفاده کرده، با این تفاوت که در قیاس با تفاسیر پیش از خود، روایات موسوم به اسرائیلیات را به حداقل رسانیده و در عوض با مراجعه به متن عهدین، برخی عبارات تورات یا انجیل را در تایید نظر خود یا به منظور نقد و نقض مطرح کرده است. مقاله حاضر ضمن مروری بر تاریخچه و سیر تحول سه گونه  فوق، منقولات عهدینی در تفسیر وزیر مغربی را گردآوری و بررسی می کند. چکیده عربی:فی اوائل التفاسیر القدیمة لأهل السُنّة تلاحظ ظاهرة غلبة الاسرائیلیات من بین ثلاثة اسالیب کانت متّبعة فی تلک التفاسیر و هی: اسلوب نقل الاسرائیلیات و اسلوب التعویل علی العهدین فی ادبیات دلائل النبوّة، و اسلوب الرجوع المباشر إلی الکتاب المقدّس. و بالتزامن مع ذلک یُستند أیضاً إلی بعض المواضیع التی جاءت فی العهدین فی محاججة أهل الکتاب. و فی القرون الأخیرة اخذت الاسرائیلیات تفقد مکانتها بالتدرج لیحل محلّها الرجوع إلی الهدین و نقل المواضیع منهما مباشرة فی مختلف التفاسیر عند الشیعة و أهل السُنّة. الوزیر المغربی هو المفسّر الوحید الذی اعتمد هذه الأسالیب الثلاثة بأجمعها فی تفسیره مع فارق واحد و هو انه عند المقارنة بین تفسیره و بین التفاسیر التی سبقته نلاحظ انه اخذ بالحد الادنی من الاسرائیلیات. و بدلاً من ذلک عند الرجوع إلی نصوص العهدین، جاء ببعض عبارات التوراة والانجیل لتأیید رأیه أو لغرض النقد والنقض. یقدّم هذا البحث نبذة عن تاریخ و تطوّر الاسالیب الثلاثة فی التعاطی مع نصوص العهدین، اضافة إلی جمع و تقصی المنقولات من العهدین فی تفسیر الوزیر المغربی.

«عرایس البیان فی حقایق القرآن» از مهم ترین مصنفات روزبهان بقلی از عارفان پر آوازه قرن ششم است که علی رغم جایگاه حائز اهمیتی که در تاریخ تفاسیر عرفانی و شناخت عرفان عاشقانه دارد در پرده گمنامی مانده و در پژوهشهای گذشته و اخیر جز اشاره ای فهرست وار، از آن نشانی دیده نمی شود.تجربه صوفیانه روزبهان، مهمترین پیش فرض وی در برخورد با متن قرآنی و مبنای تاویلات عرفانی او از آیات الهی است. تبیین مفاهیم و معانی آیات قرآن که در نتیجه چنین تجربه ای برای روزبهان حاصل شده، جز به واسطه شگردهای خاص بیانی که سرشار از نقش و تصویر و عاطفه است امکان پذیر نبوده که این امر موجب آمیختگی تاملات روزبهان با تصاویر خیالی و زبان مجازی شده است. از این نثر روزبهان در تفسیر عرایس البیان، همچون نثرهای شاعرانه، سرشار از صور خیال است. بررسی کاربرد و استخدام صور خیال و تبیین مبنا و علت کاربرد آنها در تفسیر عرایس موضوعی است که در این مقاله مورد بررسی قرار گرفته است.